Η Ελλάδα και οι γεωπολιτικές αντιθέσεις στην Ανατολική Μεσόγειο*

Γιάννης Τόλιος, διδάκτωρ Οικονομικών

Η κρίση του 2008-2009 άφησε βαθιά σημάδια στο κοινωνικό σώμα, ιδιαίτερα των λαϊκών στρωμάτων, με την έκρηξη της ανεργίας, την αύξηση της ανισοκατανομής εισοδήματος και τη διεύρυνση των κοινωνικών ανισοτήτων. Από την άλλη η πανδημία του Covid-19 και τα προβλήματα της «κλιματικής αλλαγής» επηρεάζουν πολύμορφα όλες τις χώρες και λαούς του πλανήτη. Η εντεινόμενη ανισόμετρη ανάπτυξη μεταξύ χωρών και περιοχών, μετέβαλλε μεταξύ άλλων και τους συσχετισμούς οικονομικής δύναμης και γεωπολιτικής ισχύος, σε βάρος των ιμπεριαλιστικών κέντρων ΗΠΑ και ΕΕ και σε όφελος των αναδυόμενων οικονομιών, κυρίως Κίνας, Ρωσίας, Ινδίας κά. Η απάντηση των ΗΠΑ-ΕΕ-ΝΑΤΟ στις παραπάνω εξελίξεις, ήταν η προσπάθεια ανάσχεσης της αλλαγής του συσχετισμού των δυνάμενων, μέσω μιας αυξανόμενης επιθετικότητας και έντασης των στρατιωτικών εξοπλισμών, καθώς και σχέδια δημιουργίας μιας ευρύτερης συσπείρωσης χωρών σε διεθνές επίπεδο, που στην ακραία τους εκδοχή σχεδιάζεται να οδηγήσουν σε ένα παγκόσμιο ΝΑΤΟ, για τη στήριξη των ιμπεριαλιστικών τους σχεδίων.
1.Ανατολική Ευρώπη-Βαλκάνια πεδίο γεωπολιτικών εντάσεων
Ιδιαίτερα ανησυχητικές είναι οι εξελίξεις στην περιοχή της Ουκρανίας, της Νοτιο-Ανατολικής Μεσογείου και της Μέσης Ανατολής, όπου η επιθετική πολιτική των ΗΠΑ και του ΝΑΤΟ εκδηλώνεται με την προσπάθεια δημιουργίας μιας «ζώνης εχθρότητας» πέριξ της Ρωσίας. Ειδικότερα η συνεχής επέκταση του ΝΑΤΟ προς Ανατολάς, παρά τη ρητή δέσμευση των ηγετών, ΗΠΑ και ΕΕ (1991), ότι δεν θα επεκταθεί «ούτε ίντσα προς ανατολάς», σχεδιάζουν τώρα μετά την ένταξη όλων των χωρών της Ανατολικής Ευρώπης και στην ένταξη της Ουκρανίας στο ΝΑΤΟ. Παράλληλα με την ενίσχυση των στρατιωτικών βάσεων στις γειτονικές χώρες, από Πολωνία, Βαλκάνια και Ελλάδα, δημιουργείται μια ευρύτερη στεφάνη περικύκλωσης της Ρωσίας, που αυξάνουν αντικειμενικά τους κινδύνους γενικότερης σύρραξης, που θα έχει αν συμβεί, βαρύτατες συνέπειες στους ευρωπαϊκούς λαούς και γενικότερα την ανθρωπότητα.!!
Εκδήλωση της αυξανόμενης επιθετικότητας των ΗΠΑ και ΝΑΤΟϊκών συμμάχων, είναι η αύξηση των στρατιωτικών δαπανών σε συνθήκες βαθιάς οικονομικής ύφεσης και όξυνσης των προβλημάτων της πανδημίας Covid-19. Σύμφωνα με την έκθεση του Διεθνούς Ινστιτούτου Ερευνών για την Ειρήνη της Στοκχόλμης (SIPRI), οι στρατιωτικές δαπάνες το 2020 αυξήθηκαν αγγίζοντας τα 2 τρις δολάρια. Τα 2/3 περίπου των δαπανών αναλογούν σε 6 χώρες. Πρώτη με μεγάλη διαφορά οι ΗΠΑ με 778 δις δολ. (αύξηση 4,4% σε σχέση με το 2019), Κίνα με 252 δις (αύξηση 1,9%), Ινδία 72,9 δις (2,1%), Ρωσία 61,7 δις (2,5%), Αγγλία 59,2 δις (2,9%), κλπ. Βασικό στοιχείο της στρατηγικής επιθετικότητας, έχει ως αιχμή τη Ρωσία λόγω πυρηνικών και την Κίνα η οποία αμφισβητεί την οικονομική και γεωπολιτική τους ηγεμονία στον κόσμο.
Σύμφωνα με τον πρώην υπουργό εξωτερικών ΗΠΑ Χένρυ Κίσινγκερ, «ο συνδυασμός οικονομικού, στρατιωτικού και τεχνολογικού ανταγωνισμού με την Κίνα, ενέχει μεγαλύτερους κινδύνους από ότι ο ψυχρός πόλεμος μεταξύ ΗΠΑ και Σοβιετικής Ένωσης.!! Η προσπάθεια ανάσχεσης της αυξανόμενης ισχύος της Κίνας στον οικονομικό τομέα, αφορά τόσο το διεθνές εμπόριο, με την επιβολή πρόσθετων εμπορικών δασμών, όσο και την παρεμπόδιση ανάπτυξης οικονομικών σχέσεων με τις χώρες που διέρχεται ο «νέος δρόμος του μεταξιού», το λεγόμενο σχέδιο OBOR (One Belt One Road), από την Ασία, Μέση Ανατολή, Ανατολική Μεσόγειο και Ευρώπη. Στα πλαίσια αυτά οι ΗΠΑ καταβάλλουν ιδιαίτερες προσπάθειες να αποτρέψουν την κύρωση της Συμφωνίας Ελευθέρου Εμπορίου CAI (EU-China Comprehensive Agreement on Investment) που έγινε τέλος 2020, καθώς και την ολοκλήρωση του αγωγού «North Stream» μεταξύ Ρωσίας-Γερμανίας. Επίσης επιδιώκουν τη διεύρυνση των G-7, με ένταξη της Ινδίας, Αυστραλίας και Ν.Κορέας, ώστε να γίνουν G-10 και να ενισχυθεί το μέτωπο απέναντι στην Κίνα και Ρωσία.!
Ωστόσο η οικονομική δύναμη της Κίνας όχι μόνο δεν ανακόπτεται αλλά διευρύνεται. Εκτός από τους υψηλούς ρυθμούς αύξησης του ΑΕΠ, οι οποίοι ακόμα και σε συνθήκες πανδημίας είναι θετικοί (παρά τη σχετική υποχώρηση το 2020), ενώ αντίθετα ΗΠΑ και ΕΕ είχαν αρνητικούς ρυθμούς. Ταυτόχρονα η Κίνα διευρύνει τις οικονομικές της σχέσεις σε όλο τον κόσμο ακόμα και με την ΕΕ. Ενδεικτική είναι η πρόσφατη περιοδεία των υπουργών Εξωτερικών και Άμυνας της Κίνας σε χώρες της ΕΕ (Ελλάδα, Ουγγαρία, Τσεχία), καθώς στα Δυτικά Βαλκάνια (Σερβία, Μαυροβούνιο, Αλβανία, Βοζνία-Ερζεγοβίνη, Κροατία, κά) και σε Τουρκία, όπως επίσης στις χώρες της Μέσης Ανατολής (Σαουδική Αραβία, Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα, Ομάν), όπως και στο Ιράν, υπογράφοντας συμφωνίες οικονομικής συνεργασίας και κατασκευής έργων υποδομής πολλών δεκάδων δις δολαρίων. Μόνο με το Ιράν υπέγραψε συμφωνία 25ετούς συνεργασίας για κινέζικες επενδύσεις ύψους 400 δις δολαρίων στο Ιράν. Όλα αυτά δημιουργούν ανησυχίες στις ΗΠΑ που με πιέσεις προσπαθούν να παρεμποδίζουν την ανάπτυξη σχέσεων της ΕΕ με Κίνα, ιδιαίτερα στο πεδίο των ψηφιακών τεχνολογιών, όπως τα δίκτυα 5G, κά.
2.Γεωπολιτικές αντιπαραθέσεις στο Αιγαίο – Ανατολική Μεσόγειο
Σημαντική εστία τριβών και γεωπολιτικών εντάσεων, είναι η περιοχή του Αιγαίου και της Ανατολικής Μεσογείου, με πρωταγωνιστές κυρίως την Τουρκία και το Ισραήλ (τον χωροφύλακα των αμερικανών στη Μ.Ανατολή) και την πολύμορφη ανάμειξη των ΗΠΑ-ΕΕ-ΝΑΤΟ. Ειδικότερα η Τουρκία κρατά μια άκρως επιθετική στάση απέναντι σε Ελλάδα και Κύπρο, ενώ επεμβαίνει στα εσωτερικά χωρών της ευρύτερης περιοχής (Συρία, Ιράκ, Υεμένη, Λιβύη, διένεξη Αρμενίων-Αζέρων στο Ναγκόρνο-Καραμπάχ, μέχρι την κρίση στην Ουκρανία). Η επίσημη Τουρκία με επικεφαλής των Ερτογκάν, συμπεριφέρεται ως περιφερειακή ιμπεριαλιστική δύναμη, καταπατά το διεθνές δίκαιο και ακολουθεί επεκτατική πολιτική. Από την Ελλάδα διεκδικεί σειρά από νησιά στο Αιγαίο και δεν αναγνωρίζει όχι έχουν υφαλοκρηπίδα, δεν δέχεται το «δίκαιο της Θάλασσας» για την ΑΟΖ, αρνείται τη «συμφωνία της Λοζάνης» και τη «συνθήκη του Μοντρέ» (Montreux convetion) για τα στενά του Βοσπόρου, σχεδιάζει νέο κανάλι πρόσβασης στη Μαύρη Θάλασσα από Βόσπορο, αρνείται την αποχώρηση των στρατευμάτων της από την Κύπρο και δεν σέβεται τις αποφάσεις του Συμβουλίου Ασφαλείας του ΟΗΕ, για τη δημιουργία δικοινοτικής Κυπριακής ομοσπονδίας, ενώ βρίσκεται σε ρήξη με όλες σχεδόν αραβικές χώρες, κά.
Οι ενέργειες της Τουρκίας στηρίζονται έμμεσα από ορισμένες ευρωπαϊκές κυβερνήσεις, κυρίως Γερμανίας και Αγγλίας που έχουν εκτεταμένες οικονομικές συναλλαγές μαζί της. Παρ’ ότι συνολικά η ΕΕ δεν συμφωνεί με τις ενέργειες της Τουρκίας, στην πράξη δεν προβαίνει σε καμιά ουσιαστική κίνηση αποδοκιμασίας των επιθετικών της ενεργειών σε βάρος της Ελλάδας και Κύπρου. Βέβαια σοβαρές ευθύνες έχουν και οι ελληνικές κυβερνήσεις, που στο όνομα της πιστής τήρησης των στρατηγικών επιλογών ΕΕ-ΝΑΤΟ-ΗΠΑ, πλήττουν τα μακροπρόθεσμα συμφέροντα της χώρας. Χαρακτηριστικό παράδειγμα η μη εφαρμογή της συμφωνίας αγωγού φυσικού αερίου με τη Ρωσία που υπογράφηκε το 2015 και λόγω των αμερικανικών πιέσεων ακυρώθηκε, παραχωρώντας ταυτόχρονα νέες στρατιωτικές βάσεις και διευκολύνσεις στις ΗΠΑ (λιμάνι Αλεξανδρούπολης κά).!!
Ένας από τους λόγους επιθετικότητας της Τουρκίας προς την Ελλάδα και Κύπρο, είναι η αξιοποίηση των αποθεμάτων πετρελαίου και φυσικού αερίου στην περιοχή του Αιγαίου και της Ανατολικής Μεσογείου. Ωστόσο η δυνατότητα εκμετάλλευσης ενεργειακών πόρων στις συγκεκριμένες θαλάσσιες περιοχές, εκτός από πρακτικές δυσκολίες, προϋποθέτουν την επίλυση του ζητήματος της ΑΟΖ και της υφαλοκρηπίδας, σύμφωνα με τις προβλέψεις του διεθνούς δικαίου και προσφυγή της επίλυσης των διαφορών στο διεθνές δικαστήριο της Χάγης. Αυτήν την λύση η Τουρκία δεν την αποδέχεται και κλιμακώνει τις πιέσεις και προκλήσεις, απειλώντας με θερμό επεισόδιο και φορτώνοντας με επί πλέον εξοπλιστικές δαπάνες τους λαούς Ελλάδας και Τουρκίας.!
3.Κλιματική αλλαγή και ενεργειακό ισοζύγιο
Ωστόσο ακόμα και στην περίπτωση επίλυσης των διαφορών Ελλάδας-Τουρκίας για την ΑΟΖ και υφαλοκρηπίδα, «ο θησαυρός των πετρελαίων του Αιγαίου …ίσως να αποδειχτεί άνθρακας».! Η περιβαλλοντική κρίση και η κλιματική αλλαγή, οδηγούν σε δραστική αλλαγή του ενεργειακού ισοζυγίου υπέρ των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας (ΑΠΕ), μειώνοντας τη σημασία των ορυκτών καυσίμων, με αποτέλεσμα τη μεταβολή ή τροποποίηση των γεωπολιτικών στρατηγικών, με επίκεντρο τους υδρογονάνθρακες. Μάλιστα υπάρχουν σχέδια εταιριών για παραγωγή «πράσινης ενέργειας» με τη δημιουργία ενός μεγάλου δικτύου ανεμογεννητριών στο νησιώτικο σύμπλεγμα του Αιγαίου, το οποίο αποκαλείται «Γκαλαπάγκος της Μεσογείου». Βέβαια αυτή η διαδικασία απεξάρτησης από ορυκτά καύσιμα, κυρίως από πετρέλαιο και φυσικό αέριο, θα έχει ορίζοντα αρκετών δεκαετιών.!
Ωστόσο για τις χώρες της ΕΕ, που δεν διαθέτουν πετρελαϊκά αποθέματα, η προσφυγή στις ΑΠΕ κρίνεται ιδιαίτερα επωφελείς, διότι εκτός από τη μείωση των ρύπων, θα υπάρξει σημαντική μείωση κονδυλίων για εισαγωγές πετρελαίου. Για αυτό το λόγο μεγάλο μέρος των κονδυλίων του Ταμείου Ανάκαμψης, προσανατολίζεται σε έργα παραγωγής «πράσινης ενέργειας», στα οποία η Γερμανία παίζει κρίσιμο ρόλο. Από την άλλη η «πράσινη ενέργεια» δεν είναι απαλλαγμένη από περιβαλλοντικές επιπτώσεις, ούτε η ανάπτυξη και χρήση ψηφιακών τεχνολογιών. Ιδιαίτερα οι εφαρμογές cloud computing, blockchain, crypto-currencies, ηλεκτροκίνηση αυτοκινήτων, κά, απαιτούν μεγάλη κατανάλωση ηλεκτρικής ενέργειας, η οποία δεν μπορεί να καλυφθεί εύκολα από τις Ανανεώσιμες Πηγές Ενέργειας (ΑΠΕ) με τις υπάρχουσες τεχνολογίες.
Ειδικότερα η τεχνολογία των ηλεκτρικών οχημάτων, χρειάζεται τετραπλάσια ποσότητα χαλκού, καθώς και μεγαλύτερη ποσότητα μετάλλων, πχ. κοβάλτιο, λίθιο, βαριά και ελαφρά στοιχεία μετάλλων «σπάνιων γαιών», κά. Η ποσότητα αυτών των μετάλλων, μόνο για παραγωγή αυτοκινήτων, θα επιταχύνει την αποψίλωση δασών ως αποτέλεσμα της εξόρυξης, προκαλώντας περισσότερες οικολογικές ζημιές, καθώς κοινωνικές εντάσεις σε τοπικές κοινωνίες. Όλα αυτά αποτελούν παράγοντες που μεταβάλλουν τις γεωπολιτικές στρατηγικές των χωρών, ιδιαίτερα των μεγάλων δυνάμεων, που επιδιώκουν, είτε να διατηρήσουν, είτε για να αναβαθμίσουν τη θέση τους στο ενεργειακό πεδίο και γενικότερα στο σύγχρονο κόσμο.
4.Υγειονομική κρίση και κατάργηση των πατεντών
Νέο πεδίο γεωπολιτικών αντιπαραθέσεων, τόσο μεταξύ παραδοσιακών ιμπεριαλιστικών συμμάχων (ΗΠΑ-Αγγλίας-Γερμανίας-Γαλλίας), όσο και με τις αναδυόμενες οικονομίες (Κίνα-Ρωσία), έχει γίνει το θέμα των πατεντών για τα εμβόλια κατά του Covid-19. Η υιοθέτηση από τον ΠΟΥ της πρότασης Ινδίας και Ν.Αφρικής, για εξαίρεση των πατεντών εμβολίων κατά του Covid-19, από τις ρυθμίσεις του ΠΟΕ και τη «συμφωνία TRIPS» για τα πνευματικά δικαιώματα, βρήκε τη λεκτική αποδοχή του προέδρου των ΗΠΑ Τζό.Μπάϊντεν (μια ενέργεια με γεωπολιτική στόχευση προς Ινδία και Ν.Αφρική). Ωστόσο βρήκε την κάθετη άρνηση της γερμανίδας καγκελαρίου Α.Μέρκελ και συνολικά των ηγετών της ΕΕ, με οριακές διαφοροποιήσεις από ορισμένους (Ισπανία). Τελικά κάτω από την πίεση των αριστερών και προοδευτικών δυνάμεων, το Ευρωκοινοβούλιο, τάχτηκε με οριακή πλειοψηφία, υπέρ της πρότασης του ΠΟΕ (293 υπέρ, 284 κατά), πράγμα που αποτελεί σημαντική εξέλιξη.
Υπέρ της πρότασης του ΠΟΥ τάχτηκε επίσης ο πρόεδρος της Ρωσίας (Β.Πούτιν), ενώ προς την ίδια κατεύθυνση κινήθηκε και η Κίνα. Από την άλλη ωστόσο, κάτω από την πίεση του λόμπι των φαρμακευτικών εταιριών (Big Pharma) σε ΗΠΑ και ΕΕ, οι δυτικές κυβερνήσεις βάζουν συστηματικά εμπόδια στη διακίνηση των εμβολίων από Ρωσία και Κίνα (Sputnik και Sinovac), τόσο με την σκόπιμη καθυστέρηση αναγνώρισης τους από τις αρμόδιες αρχές, όσο και την άσκηση πιέσεων προς κυβερνήσεις να μην αγοράσουν εμβόλια, ούτε να δεχτούν την ανάπτυξη διακρατικής συνεργασίας στην παραγωγή τους, όπως έχει προτείνει η Ρωσία σε πολλές χώρες, μεταξύ άλλων και στην Ελλάδα.
6.Η εναλλακτική στρατηγική της ισότιμης διεθνούς συνεργασίας
Η απάντηση στην ένταση των γεωπολιτικών ανταγωνισμών, εκ μέρους των λαών και κοινωνικών κινημάτων, είναι η εφαρμογή πολιτικής στον αντίποδα των δογμάτων της νεοφιλελεύθερης παγκοσμιοποίησης και των ιμπεριαλιστικών πρακτικών, που επιδιώκουν εξυπηρέτηση των συμφερόντων, του διεθνούς χρηματιστικού κεφαλαίου και των πολιτικών εκπροσώπων του. Δηλαδή μια εναλλακτική πολιτική, που να στηρίζεται στις αρχές, της ισότιμης και αμοιβαία επωφελούς οικονομικής συνεργασίας μεταξύ χωρών και λαών. Στο γόνιμο διάλογο και στην ειρηνική επίλυση των διαφορών με σεβασμό των κανόνων του διεθνούς δικαίου. Στη μη ανάμειξη και μη επέμβαση χωρών στις εσωτερικές υποθέσεις άλλων. Μείωση στρατιωτικών εξοπλισμών και διάλυση επιθετικού συνασπισμού του ΝΑΤΟ που αποτελεί μόνιμη πηγή έντασης των γεωπολιτικών αντιπαραθέσεων. Εφαρμογή από την Ελλάδας πολυδιάστατης εξωτερικής πολιτικής, αμοιβαίας επωφελούς συνεργασίας με όλες τις χώρες.
Άμεση προώθηση ρυθμίσεων για στήριξη των δημόσιων συστημάτων υγείας και κατάργηση των εμποδίων στην ελεύθερη χρήση πατεντών σε εμβόλια και φάρμακα. Αξιοποίηση των επιτευγμάτων της επιστήμης και τεχνικής με δικαιότερη κατανομή των ωφελημάτων τους σε όλους τους λαούς. Ανακατανομή εισοδήματος και πλούτου για κάλυψη βασικών κοινωνικών αναγκών και την ευημερία όλων των πολιτών. Ιδιαίτερη σημασία αποκτά η αλληλεγγύη των λαών και η ενεργητική στήριξη από κοινωνικά κινήματα και επιστημονικούς φορείς, των χωρών και λαών που δέχονται εχθρικές επιθέσεις ή οικονομικό πόλεμο (εμπάργκο, κυρώσεις κά) από ιμπεριαλιστικές δυνάμεις, Τέλος προστασία των θεμελιωδών δημοκρατικών δικαιωμάτων των λαών και των εργαζόμενων, στην προοπτική μιας ανώτερης κοινωνίας.

(*) Βασικά σημεία εισήγησης στο «The 3rd International Moscow Academic Economic Forum» (MAEF), με θέμα: Contradictions of Globalization: Socio-Economic Content
27-28 Μάη 2021