Η μάχη ενάντια στις εξαρτήσεις δεν είναι μόνο επιστημονικό ζήτημα· είναι κοινωνικό, εργασιακό και πολιτικό. Όταν οι θεσμοί που έχουν αναλάβει την αντιμετώπιση των εξαρτήσεων λειτουργούν με όρους αυταρχισμού, φίμωσης και εκφοβισμού, το πρόβλημα βαθαίνει αντί να λύνεται. Αυτή η πραγματικότητα γίνεται οδυνηρά σαφής με τη δημιουργία του νέου Εθνικού Οργανισμού Πρόληψης και Αντιμετώπισης των Εξαρτήσεων (ΕΟΠΑΕ). Το ΕΟΠΑΕ, ωστόσο, στήθηκε πάνω στα συντρίμμια του ΟΚΑΝΑ, του ΚΕΘΕΑ, του 18 Άνω, του Ιανού Θεσσαλονίκης και τόσων άλλων δομών με διακριτική και πολύτιμη συμβολή.
Ο προσωρινός πρόεδρος του ΕΟΠΑΕ, πρώην επικεφαλής του ΟΚΑΝΑ, ανέλαβε με κυβερνητική στήριξη, αλλά χωρίς σαφές εργασιακό και επιστημονικό πλάνο. Εφάρμοσε στον ΟΚΑΝΑ τακτικές αυταρχικού ελέγχου και διαρκούς ψυχολογικής πίεσης, υποτιμώντας τη βαθιά γνώση και εμπειρία των εξειδικευμένων επιστημόνων. Πολλοί από αυτούς παραγκωνίστηκαν ή μετακινήθηκαν σε θέσεις άσχετες με την ειδικότητά τους, με καταστροφικές συνέπειες για την εργασιακή τους αξιοπρέπεια και την ψυχική τους υγεία. Ειδικά στον τομέα της αντιμετώπισης των εξαρτήσεων, η επιβολή μιας κουλτούρας υποταγής και σιωπής είναι όχι μόνο ανήθικη αλλά και επικίνδυνη.
Οι πολιτικές αυτές θυμίζουν το παράδειγμα της France Telecom (2005-2010), όπου η διοικητική βία, οι συνεχείς διώξεις και το οργανωμένο θεσμικό mobbing οδήγησαν σε μια σειρά αυτοκτονιών εργαζομένων. Στον ΟΚΑΝΑ, αν και δεν καταγράφηκαν αυτοκτονίες, υπήρξαν περιστατικά εργασιακής εξουθένωσης: εκδικητικές μεταθέσεις στα όρια της τυπικής νομιμότητας, ηθικά απαράδεκτες πρακτικές, «περίεργες» παραιτήσεις και λεκτική βία. Τα περιστατικά αυτά καταγγέλθηκαν, για παράδειγμα, στην τοπική συνέλευση της Θεσσαλονίκης στις 9/11/2024, η οποία ζήτησε κινητοποιήσεις γι’ αυτόν τον λόγο.
Το ίδιο αυτό σκηνικό γίνεται ακόμη πιο δραματικό στο νέο ΕΟΠΑΕ. Εκεί η διοίκηση των αρεστών και των υποταγμένων εφαρμόζει ένα συγκεντρωτικό μοντέλο διοίκησης το οποίο καταγγέλλει ο Σύλλογος Εργαζομένων στον ΕΟΠΑΕ (2/6/2025): «Φαίνεται πως οι έννοιες οικογενειακός προγραμματισμός, γονεϊκότητα, αναπηρία ή οποιαδήποτε άλλη ανάγκη των εργαζομένων δεν απασχολούν τη διοίκηση και δεν μπορούν να σταθούν εμπόδιο στην εφαρμογή του οράματος που έχει – ερήμην, βεβαίως, των θεραπευόμενων, των θεραπευτών τους και της χώρας ολόκληρης. Η στοχοποίηση των μη επαρκώς συμμορφούμενων εργαζομένων και οι κλήσεις σε απολογία διά ασήμαντη αφορμή είναι το έσχατο εργαλείο διοίκησης που εφαρμόζεται στον οργανισμό, ο οποίος δημιουργήθηκε για να βελτιώσει τη διοίκηση των υπηρεσιών για τις εξαρτήσεις.»
Καταστολή της επιστημονικής ανεξαρτησίας
Η αναπαλαιωμένη «νέα» διοίκηση ακολουθεί ήδη ένα συγκεντρωτικό μοντέλο ελέγχου. Επιβάλλει την παρουσία της σε επιστημονικές δραστηριότητες, συνέδρια, έρευνες και τοποθετήσεις διοικητικών υπευθύνων, με μοναδικό κριτήριο την «αρέσκεια» στη διοίκηση.
Στα Κέντρα Πρόληψης γίναμε μάρτυρες αυτού του αυταρχισμού ήδη από την περίοδο του ΟΚΑΝΑ, όταν άτομα άσχετα με το αντικείμενο επιχείρησαν —κατ’ εντολή της διοίκησης— να επιβάλουν προγράμματα που δεν βασίζονταν στη διεθνώς αναγνωρισμένη εμπειρία της κοινοτικής πρόληψης.
Η σιωπή των εργαζομένων: στοχευμένη αδράνεια;
Οι εργαζόμενοι, που όφειλαν να αντισταθούν, βρέθηκαν χωρίς ουσιαστική συνδικαλιστική κάλυψη. Η πλειοψηφία του Συλλόγου Εργαζομένων του ΟΚΑΝΑ επέλεξε τη σιωπή, ακόμη και όταν καταγγέλθηκαν συνθήκες που έθεταν σε κίνδυνο το προσωπικό και τους ωφελούμενους. Αντί να διεκδικεί ένα υγιές εργασιακό περιβάλλον, περιορίστηκε στη διανομή «δώρων» προς επιλεγμένα τμήματα υπαλλήλων, ενισχύοντας έναν κυνισμό που διαβρώνει τη συλλογική διεκδίκηση. Σημαντικό είναι ότι όλα αυτά έφτασαν έως και σε κοινοβουλευτική ερώτηση του ΠΑΣΟΚ. Αυτό δείχνει, σε όσους γνωρίζουν τον συνδικαλιστικό χάρτη στον χώρο των εργαζομένων στις εξαρτήσεις, ότι το ποτήρι έχει ξεχειλίσει (Βλέπε: «Καταρρέουν οι δομές Πρόληψης και Θεραπείας των Εξαρτήσεων στη χώρα, μετά από πέντε μήνες διοίκησης του νεοσύστατου ΕΟΠΑΕ» – 13/06/2025).
Αξιοπρέπεια και αγώνας: η απάντηση στη χειραγώγηση
Αυτή η κατάσταση δεν είναι πρωτόγνωρη. Στη δεκαετία του 2000, όταν η ηγεσία του Υπουργείου Υγείας επιχείρησε να διαλύσει τα Κέντρα Πρόληψης μέσω υποχρηματοδότησης, οι εργαζόμενοί τους αντιστάθηκαν με το σύνθημα: «Αξιοπρέπεια και αγώνας: το αντίδοτο στην εξάρτηση». Δεν δέχτηκαν τη λογική του «χαπιού και έξω από την πόρτα μας», αλλά υπερασπίστηκαν την κοινοτική πρόληψη που αναγνωρίζει την εξάρτηση ως κοινωνικό και πολιτικό φαινόμενο.
Ένα νέο μοντέλο θεραπείας και πρόληψης
Καλούμαστε να δώσουμε ξανά αυτή τη μάχη. Χρειαζόμαστε ένα ενιαίο δίκτυο υπηρεσιών βασισμένο στη δημοκρατική συμμετοχή και στη συνεργασία επιστημονικών, κοινωνικών και κοινοτικών δυνάμεων. Όχι ένα δίκτυο δομημένο πάνω στον αυταρχισμό, αλλά ένα σύστημα που θα διασφαλίζει την εκπροσώπηση όλων: εκπαιδευτικών, γονιών, τοπικών κοινοτήτων, εργαζομένων και, κυρίως, των ίδιων των ωφελούμενων.
Η διοίκηση του ΕΟΠΑΕ οφείλει να λειτουργήσει όπως το ΚΕΘΕΑ πριν το 2019, αλλά με μεγαλύτερη δημοκρατικότητα και ένα διευρυμένο μοντέλο που θα ενσωματώνει ευρύτερες κοινωνικές ομάδες. Τοπικές συνελεύσεις μπορούν να έχουν ουσιαστικό λόγο στον σχεδιασμό και την εποπτεία των προγραμμάτων, διασφαλίζοντας τη δημοκρατική λογοδοσία.
Η απαξίωση της επιστημονικής κρίσης και η υπονόμευση της συνεργασίας στα Κέντρα Πρόληψης
Στις αποκεντρωμένες δομές του ΕΟΠΑΕ – και ειδικότερα στα Κέντρα Πρόληψης Εξαρτήσεων και Προαγωγής της Ψυχοκοινωνικής Υγείας, που συνεργάζονται με την τοπική αυτοδιοίκηση – η επιβολή αυταρχικών πρακτικών από τη νέα διοίκηση έχει προκαλέσει αναστάτωση στις επιστημονικές ομάδες και σοβαρή ενόχληση σε αιρετούς εκπροσώπους της αυτοδιοίκησης, ακόμη και σε μέλη του κυβερνώντος κόμματος. Η λήψη αποφάσεων με κάθετο τρόπο, χωρίς διάλογο και με φανερή άγνοια των ιδιαιτεροτήτων του πεδίου, ακυρώνει τη μακροχρόνια εμπειρία των τοπικών δομών και υπονομεύει τη σχέση εμπιστοσύνης που έχουν καλλιεργήσει με τις κοινότητες που υπηρετούν.
Όταν εισηγήσεις απορρίπτονται χωρίς αιτιολόγηση, όταν οι επιστημονικές ομάδες παρακάμπτονται, και όταν η συμμετοχή σε επιμορφωτικές δράσεις εμποδίζεται, τότε το πρόβλημα δεν είναι απλώς τεχνικό ή γραφειοκρατικό. Είναι πολιτικό, κοινωνικό και θεσμικά επικίνδυνο για την ίδια την έννοια της πρόληψης.
Η διοίκηση, αντί να ενισχύει τη συνεργασία – τον βασικό κορμό της κοινοτικής πρόληψης – επιχειρεί να την αντικαταστήσει με έναν συγκεντρωτικό έλεγχο, που ελάχιστα έχει να κάνει με δημοκρατική λειτουργία. Κι όταν αυτή η λογική φτάνει να δημιουργεί ρήγματα ακόμη και με ανθρώπους εντός της ίδιας πολιτικής οικογένειας, τότε είναι σαφές πως το πρόβλημα δεν αφορά μόνο μια συνδικαλιστική ή τεχνική διαφωνία. Το πρόβλημα έχει πλέον πρόσωπο, διεύθυνση και συγκεκριμένες επιπτώσεις για το μέλλον των υπηρεσιών δημόσιας υγείας.
Γιατί δεν μπορείς να θεραπεύσεις την αποξένωση με αυταρχισμό
Η εξάρτηση δεν είναι ατομική παθολογία· είναι το αποτέλεσμα μιας κοινωνίας που παράγει αποκλεισμό, αποξένωση, ανασφάλεια και έλλειψη προοπτικής. Δεν μπορείς να την αντιμετωπίσεις αναπαράγοντας τις ίδιες συνθήκες που την προκαλούν: φόβο, ανταγωνισμό, αυταρχισμό, δουλοπρέπεια απέναντι στην εξουσία.
Αν θέλουμε να δώσουμε πραγματική λύση, πρέπει να αλλάξουμε το ίδιο το πλαίσιο στο οποίο λειτουργούν οι δομές πρόληψης και θεραπείας. Να στηρίξουμε όσους παλεύουν γι’ αυτό, όχι όσους προσπαθούν να τους φιμώσουν. Να αγωνιστούμε για ένα σύστημα που προάγει την αξιοπρέπεια και όχι την υποταγή.
Πώς μπορεί ένας οργανισμός να στηρίξει την αξιοπρέπεια των εξαρτημένων, όταν ο ίδιος δεν αποτελεί πλαίσιο αξιοπρέπειας;
Υπάρχει καπνός, που δείχνει τις εστίες φωτιάς. Η αξιοπρέπεια δεν είναι ελεημοσύνη, είναι δικαίωμα! Δεν είναι προπαγανδιστικό υλικό για φωτογραφίσεις «φιλάνθρωπων» πολιτικάντηδων.
Απέναντι στον αυταρχισμό και την καταστολή, η απάντηση παραμένει η ίδια: αξιοπρέπεια και αγώνας.

Σταθακιός Αλέξανδρος
Κοινωνιολόγος, Στέλεχος Πρόληψης των Εξαρτήσεων, Αντιπρόεδρος του Σωματείου Εργαζομένων στα Κέντρα Πρόληψης