Του Βαγγέλη Καλιντεράκη

Πολλή συζήτηση έχει γίνει για τον «εκσυγχρονισμό» του ελληνικού πανεπιστημίου. Ήδη από την προεκλογική περίοδο, αλλά και μετά την άνοδό της στην κυβέρνηση, η ΝΔ έθεσε το ζήτημα της ριζικής αναδιαμόρφωσης του ελληνικού πανεπιστημίου, που σαφώς υποστηρίχτηκε από το μιντιακό κατεστημένο (ΣΚΑΙ, Καθημερινή κτλ).

Απέναντι στις δυνάμεις του «αναχρονισμού», όπως λοιδορούνται, καθώς θέλουν τα πράγματα να μείνουν ως έχουν – τους «αρτηριοσκληρωτικούς» καθηγητές, τις «ξεπερασμένες» κομματικές παρατάξεις, τους διδακτορικούς και το διοικητικό προσωπικό, δηλαδή την πλειοψηφία της ακαδημαϊκής κοινότητας,- η ανταπάντηση είναι γνωστή και διαδεδομένη: «τα πανεπιστήμια πρέπει να γίνουν κέντρα αριστείας, να εισαχθούμε πλέον στον 21^ο αιώνα και να τα δομήσουμε στα πρότυπα της δύσης». Τα πρότυπα αυτά φυσικά δεν είναι αλλά από αυτά της Δύσης, και ιδιαίτερα των ΗΠΑ. Ήταν εξάλλου και η ίδια η συνάντηση του κ. Μητσοτάκη και της υπουργού Παιδείας Νίκη Κεραμέως με τον πρώην Αμερικανό Πρόεδρο Ντ. Τραμπ που έβγαλε το αυτονόητο πόρισμα: ότι Ελλάδα και ΗΠΑ πορεύονται με τις ίδιες αρχές και αξίες και ως εκ τούτου θα ενισχυθεί η συνεργασία μεταξύ των δύο χωρών και στον τομέα της εκπαίδευσης.

Σήμερα, ο σύμβουλος του κ. Μητσοτάκη, Χριστόφορος Πισσαρίδης, με την παρουσίαση της εισηγητικής έκθεσης για την οικονομική ανάπτυξη επιδιώκει να προωθήσει τον μετασχηματισμό του ελληνικού πανεπιστημίου κατά τα αμερικάνικα πρότυπα. Όπως ήταν αναμενόμενο, ο ακριβά εξαγορασμένος από την κυβέρνηση, Τύπος στην Ελλάδα, χαιρέτισε με συγκίνηση αυτή τη προσπάθεια. Δεν πρόκειται να αναφερθούμε στο σύνολο των ζητημάτων που θέτει η εισηγητική έκθεση για το ζήτημα της εκπαίδευσης. Θα αναφερθούμε κυρίως  στο ζήτημα της προώθησης φοιτητικών δανείων και στην εισαγωγή διδάκτρων.

Ενδεικτικά μεταξύ άλλων αναφέρει η έκθεση:

« Άτοκα δάνεια στους φοιτητές

Στον αναγκαίο εξορθολογισμό της φοιτητικής μέριμνας μπορεί επίσης να συμβάλλει η εισαγωγή μηχανισμού άτοκων δανείων, με ευνοϊκούς όρους αποπληρωμής (μετά την ένταξη στην αγορά εργασίας, από ένα ύψος εισοδημάτων και πάνω, χωρίς εμπλοκή τραπεζών) για την κάλυψη του κόστους διαβίωσης στη διάρκεια των σπουδών.

Τέλος επανεγγραφής για όσους φοιτητές παρατείνουν τις σπουδές τους».

Να τονίσουμε, όμως, πως όλα αυτά δεν αποτελούν κάποια καινοτομία. Είναι πάντα οι κοινές αρχές και αξίες, που μοιράζονται η κυβέρνηση της ΝΔ και η υπουργός Παιδείας, Νίκη Κεραμέως, με τις «πολιτισμένες» χώρες της Δύσης. Ιδιαίτερα, είναι  ο ζήλος και ο θαυμασμός προς  το πρότυπο μοντέλο εκπαίδευσης των ΗΠΑ. Το ερώτημα που ανακύπτει είναι σε τι συνίσταται αυτό το πρότυπο και ποια τα αποτελέσματά του. Το πρόγραμμα της ΝΔ για την Παιδεία, έτσι όπως συμπυκνώνεται στην εισηγητική έκθεση Πισσαρίδη και προωθείται από τους εκπροσώπους τύπου της ΝΔ (κανάλια και εφημερίδες),  παρουσιάζεται ως η «γη της επαγγελίας» για τους μαθητές και τις οικογένειές τους. Τα ίδια τα στοιχεία της πραγματικότητας διαψεύδουν περίτρανα αυτόν τον ισχυρισμό.

Θα επιχειρήσουμε να αποτυπώσουμε ένα μικρό κομμάτι της κοινωνικής πραγματικότητας των αμερικάνικων πανεπιστημίων – που εμφανίζεται και στο σύνολο των πανεπιστημίων της Δύσης με διαφορετικές εντάσεις – το πρότυπο των οποίων η ΝΔ επιδιώκει να φέρει και στην Ελλάδα.

1. Τα φοιτητικά δάνεια στις ΗΠΑ- μια βόμβα χρέους έτοιμη να εκραγεί

Στις ΗΠΑ, το προπύργιο του νεοφιλελευθερισμού, ένα σύνολο κοινωνικών λειτουργιών και δομών είναι παραδομένο στο αόρατο χέρι της αγοράς. Κοινωνική ασφάλιση, υγεία, εκπαίδευση λειτουργούν σύμφωνα με τους κανόνες της αγοράς. Δηλαδή, σύμφωνα με τους απολογητές του νεοφιλελευθερισμού, δεν εντάσσονται στον κρατικοδίαιτο, μονολιθικό και γραφειοκρατικό δημόσιο τομέα, αλλά στον δημιουργικό και παραγωγικό ιδιωτικό τομέα.  Στα πλαίσια αυτά, η εκπαίδευση δεν είναι μια υπηρεσία που παρέχεται δωρεάν. Τα πανεπιστήμια – δημόσια και ιδιωτικά-  έχουν δίδακτρα και όσοι επιθυμούν να σπουδάσουν, καλούνται να πληρώσουν το κόστος. Όπως επιδιώκεται να συμβεί και στην Ελλάδα από πλευράς ΝΔ, το κόστος σπουδών και διαβίωσης προέρχεται μέσα από τον μηχανισμό χορήγησης φοιτητικών δανείων, προκειμένου να είναι δυνατή η πρόσβαση στο πανεπιστήμιο.

Να σημειωθεί πως στις ΗΠΑ μια τέτοια διαδικασία για την πρόσβαση στο πανεπιστήμιο δεν εκκίνησε τώρα, αλλά υπάρχει ήδη από την δεκαετία του ’60. Όπως θα αποτυπωθεί και παρακάτω, από τις αρχές του 2000 έχει λάβει τρομακτικές διαστάσεις, καθώς το χρέος των αμερικάνων πολιτών που έχει συσσωρευτεί όλα τα προηγούμενα χρόνια, για την πρόσβαση των παιδιών τους στο πανεπιστήμιο, έχει φτάσει το δυσθεώρητο ύψος των 1.68 τρισεκατομμύρια δολαρίων. Τόσα χρωστάνε τα αμερικάνικα νοικοκυριά στις τράπεζες και στην ομοσπονδιακή κυβέρνηση για τις δανειοδοτήσεις που εξασφάλισαν για να σπουδάσουν οι ίδιοι ή τα παιδιά τους στα αμερικανικά κολέγια (δημόσια, μη κερδοσκοπικά και κερδοσκοπικά).  Στον παρακάτω πίνακα φαίνεται η εξέλιξη του χρέους των φοιτητικών δανείων.

Πίνακας 1: Εξέλιξη του χρέους των φοιτητικών δανείων 2003-2020 (σε τρις)

Πηγή: Forbes

Δεν χρειάζεται να είναι κανείς οικονομολόγος για να κατανοήσει το απλό γεγονός πως η εισαγωγή διδάκτρων στα πανεπιστήμια και η διοχέτευση από πλευράς κυβέρνησης και τραπεζών των φοιτητικών δανείων οδήγησαν στη συσσώρευση τεράστιων χρεών στα νοικοκυριά, τα οποία είτε αδυνατούν να πληρώσουν, είτε θα ξεχρεώνουν για μια ζωή.

Προφανώς το ύψος των διδάκτρων των πανεπιστημίων καθορίζεται από πολλούς παράγοντες: α) την αξιολόγηση των πανεπιστημίων, β) τον χαρακτήρα τους (δημόσια ή ιδιωτικά), γ) τον κύκλο σπουδών (προπτυχιακός, δηλ. 2 – 3 έτη, ή μεταπτυχιακός), δ) την πολιτεία που βρίσκονται κοκ. Γίνεται εμφανές με τον πιο γλαφυρό τρόπο πως η απόκτηση πτυχίου από οποιοδήποτε τύπο κολλεγίου (δημόσιου ή ιδιωτικού)  μέσα από αυτό το μοντέλο εκπαίδευσης, έχει μακροχρόνιες συνέπειες για τους φοιτητές και τις οικογένειές τους. Όπως αποτυπώνεται και στους παρακάτω πίνακες, το μέσο κόστος των διδάκτρων αυξάνεται με την πάροδο του χρόνου, ταυτόχρονα αυξάνεται και το μέσο χρέος των αποφοίτων.

Πίνακας 2: Μέσο κόστος φοίτησης στο πανεπιστήμιο κατ’ έτος στις ΗΠΑ από την ακαδημαϊκη χρονιά 2000/2001 μέχρι το 2017/2018

Πίνακας 3: Μέσο χρέος αποφοίτων πανεπιστημίου στις ΗΠΑ 2003-2018

Πηγή: Statista

 Το μέσο κόστος φοίτησης για το 2018 κυμαίνεται στα 32.782 δολάρια κατ’ έτος, ενώ το μέσω χρέος των αποφοίτων για το ίδιο έτος κυμαίνεται στα 29.000 δολάρια.

Αυτά είναι τα πρότυπα της ΝΔ και των «ευυπόληπτων» καθηγητών πανεπιστημίου που την στηρίζουν. Είναι προφανές πως η προώθηση αυτού του μέτρου από αυτούς τους μηχανισμούς αποκρύπτει την πραγματική κοινωνική και οικονομική συνθήκη που θα κληθούν να αντιμετωπίσουν οι φοιτητές και οι οικογένειες τους. Τα ΜΜΕ και η κυβέρνηση μακιγιάρουν αυτήν την πρόταση με διάφορες εύηχες και ευπαρουσίαστες λέξεις. Εξ άλλου, όπως και σε κάθε πολιτική χορήγησης δανείων, είτε προωθείται από  την κυβέρνηση είτε από τις τράπεζες, τα πακέτα δανείων πρέπει να παρουσιάζονται οικονομικά, τα κίνητρα ισχυρά και σίγουρα οι όροι ευνοϊκοί.

1. Ακραία εντατικοποίηση των σπουδών και πίεση πάνω στους φοιτητές

Τα αυξημένα δίδακτρα των αμερικάνικων πανεπιστημίων, και κατ’ επέκταση το υπέρογκο χρέος των αμερικάνικων νοικοκυριών, είναι μόνο μια πτυχή της κοινωνικής και οικονομικής πραγματικότητας. Είναι γεγονός πως το σύνολο των κοινωνικών και οικονομικών συνθηκών συγκροτεί ένα ασφυκτικό πλαίσιο φοίτησης. Το ασφυκτικό αυτό πλαίσιο επενδύεται με τον ιδεολογικό μανδύα της αριστείας και της αξιοκρατίας, της διαδεδομένης αντίληψης ότι ο καλός δεν χάνεται, ότι μέσα από την σκληρή δουλειά ο καθένας μπορεί να πετύχει, της κατάκτησης του «αμερικάνικου ονείρου».

Τα ζητήματα της αξιοκρατίας και της αριστείας ανήκουν στην σφαίρα της ιδεολογίας. Ως βασικά υποσύνολα της κυρίαρχης ιδεολογίας, που διάφοροι μηχανισμοί προσπαθούν να εγχαράξουν, επιδρούν στην καθημερινή δραστηριότητα των ανθρώπων. Πιο συγκεκριμένα, η υλική πτυχή αυτών των ιδεολογημάτων συμπυκνώνεται σε δύο βασικά χαρακτηριστικά, εξυπηρετώντας την οικονομική αναγκαιότητα του κεφαλαίου και της συσσώρευσης του:

(α) την πυροδότηση μιας ιλιγγιώδους ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων μέσα από την στερεότυπη μορφή της «σκληρής δουλειάς» (στο σχολείο και το πανεπιστήμιο με τη μορφή του «σκληρού διαβάσματος»), του μόχθου και του κόπου και της επιβράβευσης αυτών (πριμ παραγωγικότητας, μηχανισμός πίεσης για τη διατήρηση εργασιακής θέσης). Προφανώς αυτά δεν είναι ιδεολογικά ζητήματα αφορούν την ίδια την ζωή των εργαζομένων,  και

(β) την εξαγωγή του βασικού κοινωνικού ανταγωνισμού μεταξύ κεφαλαίου και εργασίας και την μετάθεση του σε έναν ανταγωνισμό μεταξύ των ίδιων των εργαζομένων μέσω αντιθέσεων (χαζός – έξυπνος, άξιος-τεμπέλης, άριστος-μη άριστος). Η ίδια λογική επιστρατεύεται και στα πανεπιστήμια οξύνοντας τον ανταγωνισμό μέχρι το έπακρο.

Η προώθηση των «πρότυπων» πανεπιστημίων, τόσο των ΗΠΑ, όσο και των υπόλοιπων δυτικών κρατών, και της «αριστείας» που υποτίθεται τα χαρακτηρίζει, συνοδεύεται όμως και με μια άλλη πτυχή της κοινωνικής πραγματικότητας για τους φοιτητές που σπουδάζουν σε αυτά, η οποία εσκεμμένα αποκρύπτεται. Η πιο γλαφυρή αποτύπωση αυτής της πραγματικότητας είναι τα ψυχοπαθολογικά προβλήματα που αναπτύσσουν οι φοιτητές στα πανεπιστημιακά campus των ΗΠΑ και η εκτόνωση αυτών των προβλημάτων μέσα από την αύξηση της χρήσης και κατάχρησης ναρκωτικών ουσιών, ψυχοτρόπων και διεγερτικών.

Σύμφωνα με το National Library of Medicine (NLM) το 37% των φοιτητών έχει κάνει χρήση παράνομων ουσιών.  Το 43% των φοιτητών κάνει χρήση μαριχουάνας, ενώ το 6% του συνόλου των φοιτητών κάνει χρήση μαριχουάνας σε καθημερινή βάση. Προκειμένου να ανταπεξέλθουν οι φοιτητές στους άκρως εντατικοποιημένους ρυθμούς φοίτησης (ασκήσεις, deadlines κτλ) κάνει χρήση διεγερτικών. Συγκεκριμένα, το 10% των φοιτητών κάνει χρήση του διεγερτικού Adderall, προκειμένου να «ανεβάζει στροφές», να βελτιώνει τη μνήμη και την συγκέντρωσή του, και να μένει σε εγρήγορση για μακρά χρονικά διαστήματα.

Δύο είναι οι βασικοί παράγοντες που ωθούν σε αυτή τη κατάσταση τους φοιτητές : α) το άγχος,  καθώς οι φοιτητές καλούνται να δουλεύουν part time παράλληλα με τις σπουδές τους,  προκειμένου να αποπληρώνουν τα φοιτητικά δάνεια και β) ο φόρτος εργασιών και τα αυστηρά deadlines που καλούνται να υποβάλλουν τις ασκήσεις.

Αυτό είναι ένα μέρος της πραγματικής εικόνας των πανεπιστημίων των ΗΠΑ, αλλά και πολλών χωρών της «πολιτισμένης» Δύσης.

Να μπλοκαριστούν οι επιδιώξεις της κυβέρνησης

Μπορεί να πει κανείς πως απέχουμε πολύ από την διαμόρφωση μιας τέτοιας κατάστασης. Μπορεί να πει πως πρόκειται για κάποιου είδους υπερβολή. Η πραγματικότητα είναι πως δεν πάει πολύς καιρός από την προσπάθεια του «γαλάζιου» κοσμήτορα της Αρχιτεκτονικής Πατρών, Γ. Πανέτσου, να εισηγηθεί την εισαγωγή διδάκτρων σε προπτυχιακό επίπεδο. Στο ίδιο μήκος κύματος, ένας άλλος «γαλάζιος» καθηγητής της ΑΣΟΕΕ, ο Παναγιώτης Τσακλόγλου, που έγινε υφυπουργός εργασίας με τον ανασχηματισμό τον Αύγουστο του 2020, σε εκδήλωση για την εκπαιδευτική πολιτική στην Ελλάδα αναφέρει πως η επίλυση των κοινωνικών ανισοτήτων μπορεί να επέλθει μόνο μέσα από την χορήγηση φοιτητικών δανείων, ώστε να έχουν όλοι τις ίδιες ευκαιρίες καθώς το «σύστημα δωρεάν  εκπαίδευσης είναι ένας μηχανισμός αναπαραγωγής και διεύρυνσης των ανισοτήτων». Φάρμακο σε αυτή την παθογένεια(!) είναι η εισαγωγή διδάκτρων και η χορήγηση δανείων κατά των εν λόγω καθηγητή.

Η κυβέρνηση της ΝΔ εν μέσω πανδημίας φέρνει ένα ν/σ για την επαγγελματική εκπαίδευση, αλλά και προς δημόσια συζήτηση την εισηγητική έκθεση του Πισσαρίδη, που θα έρθει να διαλύσει την δημόσια και δωρεάν εκπαίδευση. Είναι δεδομένο πως όλα αυτά δεν αποτελούν κάποια μέτρα για την διαχείριση της πανδημίας. Ούτως ή άλλως, η κυβέρνηση έχει αποδείξει πως κάτι τέτοιο δεν την απασχολεί. Αυτό που την απασχολεί είναι να αξιοποιήσει την πανδημία και τα μέτρα κοινωνικού περιορισμού, προκειμένου να επιταχύνει τα αντιλαϊκέ μέτρα που προωθεί, είτε αυτό αφορά το ν/σ για τα εργασιακά είτε το ν/σ για την εκπαίδευση.

Καθώς φαίνεται η κυβέρνηση έχει κάνει τις συμμαχίες της για την προώθηση των μέτρων, που θα αφήσουν πίσω τους καμένη γη στο ελληνικό πανεπιστήμιο. Γαλάζιοι καθηγητές πανεπιστημίου, ΟΝΝΕΔ και «ανεξάρτητοι» φοιτητές, ΜΜΕ είναι σε πλήρη συμπαράταξη με την πολιτική της κυβέρνησης. Εναπόκειται πλέον στους εργαζόμενους, στην νεολαία, στους φοιτητές και τις οικογένειες τους να βάλουν ένα φραγμό στα κυβερνητικά σχέδια. Ο περίφημος εκσυγχρονισμός που αναφέρουν τα φερέφωνα της κυβέρνησης δεν είναι τίποτε άλλο παρά η διάλυση της δημόσιας και δωρεάν εκπαίδευσης.

Όπως και να το ονομάζει κανείς, «αμερικάνικο» ή «ελληνικό» όνειρο, το μόνο σίγουρο είναι ότι πρέπει κάποιος να κοιμάται για να το πιστέψει.