Ακρίβεια, ενεργειακή φτώχεια και αγώνες στην Γαλλία και το ευρωπαϊκό πλαίσιο

του Μανώλη Κοζαδίνου

Από Ομιλία για εκδήλωση ΛαΕ 14-12-22

Χαιρετισμός και Εισαγωγή

Συντρόφισσες και σύντροφοι

Θα ήθελα κατ’αρχάς να ευχαριστήσω τους διοργανωτές για την πρόσκληση να μιλήσω και ειδικά τον πολύ αγαπητό σύντροφο Δημήτρη Στρατούλη.

Να μεταφέρω επίσης τους χαιρετισμούς των λιγοστών Ελλήνων συντρόφων της Γαλλίας με τους οποίους επικοινωνώ, αρκετών Γάλλων συντρόφων φίλων της Ελλάδας, των έντιμων ανθρώπων των λαϊκών συνοικιών της Μασσαλίας που με αγκάλιασαν απροκατάληπτα με το που πάτησα το πόδι μου στην πόλη αυτή. Αυτοί οι άνθρωποι, πολλοί από τους οποίους δεν γνωρίζουν καν σε ποια ήπειρο βρίσκεται η Ελλάδα, διαισθητικά αναγνωρίζουν την ουσία της αδικίας που υποφέρουν τα λαϊκά στρώματα της Ελλάδας καθώς και τον ρόλο του κοινού εχθρού, της παγκόσμιας ολιγαρχίας και του ιμπεριαλισμού.

Θα ήθελα επίσης να αποτίσω φόρο τιμής στον αγωνιστή της Δημοκρατίας και Κοινωνικής Δικαιοσύνης, παλαιό πρώτο γραμματέα του Κομμουνιστικού Κόμματος Αλγερίας, Σαντέκ Χατζερές, που έφυγε από κοντά μας πριν από ενάμιση περίπου μήνα, πλήρης ημερών αλλά και καημού για την πολύ δυσμενή τροπή που παίρνει σήμερα η διεθνής κατάσταση στο γεωπολιτικό, κοινωνικό και ιδεολογικό επίπεδο. Οι αγώνες του Σαντέκ, που δεν κόπασαν ποτέ παρά τις διώξεις και απογοητεύσεις, ας είναι πυξίδα ελπίδας για εμάς που μένουμε πίσω.

Για εκείνες και εκείνους που δεν με γνωρίζουν είμαι ο Μανώλης Κοζαδίνος, ένας Έλληνας που αναγκάστηκε να μοιράσει την ζωή του και την καρδιά του ανάμεσα σε δύο πατρίδες, ποτέ όμως ανάμεσα σε διαφορετικά κοινωνικά στρατόπεδα.

Η σημερινή αναφορά μας σε αυτά που συμβαίνουν και έξω από τα όρια της πατρίδας μας δεν έχει σκοπό ούτε να εφησυχάσει ούτε να απελπίσει αλλά να φωτίσει, έτσι ώστε αντλώντας δύναμη από τις επιτυχίες των διεθνών συντρόφων μας, αλλά και σοφία από τις ήττες και αποτυχίες τους να συνεχίσουμε να χαράζουμε με επιμονή το μονοπάτι που καθώς θα πλαταίνει θα οδηγεί στο δρόμο της πραγματικής Δημοκρατίας και της κοινωνικής χειραφέτησης.

Η σημερινή παγκοσμιοποίηση καθιστά ραγδαία την εξάπλωση των οικονομικών, κοινωνικών και πολιτικών φαινομένων πέρα από διοικητικά, γεωγραφικά ή πολιτισμικά σύνορα. Αυτό έγινε ιδιαίτερα φανερό από την εξέλιξη των αλλεπάλληλων κρίσεων που βιώνουμε, την οικονομική, την κρίση πανδημίας, την γεωπολιτική που κορυφαία της εκδήλωση είναι ο ρωσο-ουκρανικός πόλεμος. Δύο ακόμα παγκόσμιες κρίσεις ακόμη καραδοκούν με ίσως ακόμη σοβαρότερες επιπτώσεις: η οικολογική και η κρίση της Δημοκρατίας.

Η Γαλλία φαίνεται πολύ κοντά μας εξαιτίας της κοινής ένταξης μας στην Ευρωπαϊκή Ένωση, της κοινής γεωγραφικής μας θέσης στην Μεσόγειο, του πλήθους των αμοιβαίων πολιτισμικών και πολιτικών δανείων.

Υπάρχουν όμως ουσιώδεις διαφορές που θα πρέπει να μας αποτρέπουν από άκριτους παραλληλισμούς.

Συγκυριακή και Ιστορική εξήγηση του Γαλλικού πλαισίου

Η βασική διαφορά είναι πως η Γαλλία είναι παλαιά ιμπεριαλιστική δύναμη και διατηρεί ακόμη μέρος της αρχικής της δυνατότητας για μεταφορά υπεραξίας από τρίτες χώρες, ειδικά από την Αφρικανική ήπειρο. Αν και η θέση της αυτή δεν παύει να εξασθενεί, παρέχεται ακόμη στην κυρίαρχη τάξη της χώρας η δυνατότητα να κινητοποιεί οικονομικές εφεδρείες. Πυλώνας της Γαλλικής οικονομίας, η πολεμική βιομηχανία και εξαγωγές της διαρθρώνονται άμεσα με την γεωστρατηγική. Κάτι αντίστοιχο μπορεί να ειπωθεί για την βιομηχανία και εμπόριο υδρογονανθράκων, ουρανίου και πυρηνικής τεχνολογίας.

Η εδραίωση της θέσης αυτής της Γαλλίας θα ήταν δυνατή στο βαθμό που δεν υπήρχαν αντιαποικιακά κινήματα ούτε ανταγωνισμός από άλλες δυνάμεις (Αμερική, Κίνα, πχ) κάτι που στην πραγματικότητα δεν συμβαίνει. Επιπλέον, η σύμπλευση του συνόλου σχεδόν των ευρωπαϊκών χωρών με τα συμφέροντα των ΗΠΑ καθιστά την Γαλλία υποψήφια ηττημένη στο παιχνίδι του διεθνούς καπιταλισμού, τουλάχιστον στο διπλωματικό πλαίσιο της Ευρώπης.

Ενδεικτική της παρακμής της διεθνούς δύναμης της Γαλλίας είναι η πρόσφατη απόφαση Μακρόν για διάλυση του Διπλωματικού Σώματος που μέχρι σήμερα ήταν το δεύτερο παγκόσμια σε επιρροή.

Ο δεύτερος πυλώνας ανάπτυξης του Γαλλικού καπιταλισμού υπήρξε η μαζική εκβιομηχάνιση με στήριξη και από την Γαλλική εργατική τάξη (και το Κομμουνιστικό Κόμμα) στα πλαίσια μιας αγοράς κεφαλαίων και εργασίας με κύριο ρυθμιστή το Κράτος. Ο επιτυχημένος σιωπηρός ταξικός συμβιβασμός που λειτούργησε από το τέλος το 2ου Παγκόσμιου Πολέμου δημιούργησε την λεγόμενη «ένδοξη τριακοναπενταετία» με πενιχρές μεν, εγγυημένες δε κοινωνικές παροχές και δικαιώματα.

Η δεκαετία του 1970 βλέπει την αρχή ανάπτυξης δύο αντιφατικών μεταξύ τους ρευμάτων. Από την μια ο ρόλος του Κράτους και κάποιων συμμετοχικών θεσμών (Κοινωνική Ασφάλιση, Τράπεζα της Γαλλίας) αρχίζει να συρρικνώνεται, από την άλλη η ικανοποίηση διεκδικήσεων του λαϊκού κινήματος, για παράδειγμα του εργατικού Μάη του 1968, οδηγεί σε διεύρυνση εργασιακών και κοινωνικών δικαιωμάτων.

Η μη ολοκλήρωση των σοσιαλιστικών μεταρρυθμίσεων από την πρώτη κυβέρνηση Μιτεράν οδηγεί, ήδη στην αρχή της δεκαετίας του 1980, σε στροφή προς την λιτότητα. Το συνδικαλιστικό κίνημα, ακόμη ισχυρό εκείνη την εποχή, αποδέχεται σχεδόν παθητικά αυτήν την στροφή.

Από τότε έχουμε μια εκκρεμοειδή κίνηση της πολιτικής, μεταξύ προοδευτικών και αντιλαϊκών μέτρων, ενώ η Άκρα Δεξιά κάνει πιο δυναμικά την εμφάνιση της στο προσκήνιο με τον προβοκατόρικο λόγο του Ζαν Μαρί Λεπέν.

Η καίρια προδοτική βολή για το κοινωνικό πρόγραμμα και το Σοσιαλιστικό Κόμμα της Γαλλίας θα δοθεί από την θεαματική κωλοτούμπα του Φρανσουά Ολάντ και του σοσιαλφιλελεύθερου επιτελείου το 2012.

Ο αδύνατος συμβιβασμός ανάμεσα στην απληστία κερδοφορίας της Γαλλικής μεγαλοαστικής τάξης και την ανάγκη να δοθούν λύσεις σε ζωτικά προβλήματα θα τροφοδοτήσει αλλεπάλληλες ανούσιες ψευτομεταρρυθμίσεις και ημίμετρα, όλο και πιο αντιλαϊκά, που επιτείνουν την σύγχυση.

Παράλληλα με την αυξανόμενη ιδεολογική επικυριαρχία του νεοφιλελευθερισμού έχουμε και την κακή προσπάθεια μίμησης αγγλοσαξονικών προτύπων συμπεριφοράς και σκέψης και την σταδιακή εγκατάλειψη της ανεξάρτητης εξωτερικής πολιτικής, παρά τις όποιες στιγμιαίες ανατροπές.

Οι κυρίαρχοι κύκλοι της Γαλλικής ελίτ είναι σε μεγάλο βαθμό διαβρωμένοι από ατλαντικής καθοδήγησης ιδρύματα.

Οι εργασιακές σχέσεις αποδομούνται καθώς και η ίδια η μισθωτή εργασία μεταμφιέζεται συχνά σε αυτοαπασχόληση, σύμβαση έργου και άλλες επισφαλείς σχέσεις. Η παραπάνω πορεία επισφραγίζεται πανηγυρικά από την προεδρία Μακρόν.

Μεγάλα κομμάτια της Γαλλικής κοινωνίας οδηγούνται στην οικιστική, πολιτική και πολιτισμική αφάνεια καθώς οι Δημόσιες Υπηρεσίες αποσύρονται από όλο και μεγαλύτερα κομμάτια της κρατικής επικράτειας. Το ποσοστό της φτώχειας ήταν 14,6% το 2021.

Ο ρατσισμός και η ξενοφοβία, φαινόμενα δομικά σε κάθε παλιό ιμπεριαλιστικό κράτος εργαλειοποιούνται από διαφορετικούς πολιτικούς κύκλους προκειμένου να αποτρέψουν το βλέμμα των πολιτών από τα τεράστια κοινωνικά προβλήματα.

Η πρόσδεση της Γαλλίας στην Ευρωπαϊκή Ένωση και, μέχρι πρόσφατα, στην πολιτική της Γερμανίας προσφέρει το τέλειο άλλοθι στην κυρίαρχη τάξη για να προχωρήσει στην περαιτέρω απορρύθμιση της αγοράς εργασίας, την συρρίκνωση των Δημοσίων Υπηρεσιών, τον περιορισμό των κοινωνικών δικαιωμάτων και απολαβών.

Αυτές οι κοινωνικές απολαβές λειτούργησαν μέχρι σήμερα σαν μηχανισμός μερικής εξομάλυνσης των μεγάλων κοινωνικών ανισοτήτων που το παρόν σύστημα δεν παύει να διευρύνει.

Αν δεν υπάρξουν ρηξικέλευθα φιλολαϊκά μέτρα η σημερινή δυσμενής οικονομική και κοινωνική δυναμική της Γαλλίας θα οδηγήσει σε επισφάλεια και φτώχεια: όχι μόνο χρηματική αλλά βασικά ενεργειακή, διατροφική, οικιστική πολιτισμική και εργασιακή. Αυτές οι μορφές φτώχειας διαιωνίζονται δομικά στην Γαλλική κοινωνία εδώ και πάρα πολλά χρόνια, αφορούσαν όμως αρχικά ένα μικρό κομμάτι του πληθυσμού το οποίο ολοένα μεγαλώνει.

Η σημερινή «τριπλή κρίση»

Τα συσσωρευμένα αποτελέσματα της κρίση οικονομικής κρίσης, της κρίση πανδημίας και της γεωπολιτικής δημιουργούν για την Γαλλία κίνδυνο βαριού (ίσως και ανεπανόρθωτου) τραυματισμού της οικονομίας της, του κοινωνικού κράτους και της ικανότητας της για χάραξη ανεξάρτητης πολιτικής.

Αυτά τα τελευταία που αναφέρω για την Γαλλία να θεωρηθούν ισχύοντα και για την Ευρωπαϊκή Ένωση στο σύνολο της, της οποίας η Γαλλία αποτελεί βασικό πυλώνα.

Θα τολμήσω να εκφράσω την άποψη ότι η σημερινή «τριπλή κρίση» είναι κατά σημαντικό μέρος τεχνητή σε σχέση με τους μηχανισμούς πρόκλησης όσο και με τους μηχανισμούς διαχείρισης.

Θα με ρωτήσουν αν είμαι από αυτούς που ασπάζονται θεωρίες συνωμοσίας.

Ναι λοιπόν, υπάρχει μια πολύ μεγάλη διεθνής συνομωσία και ονομάζεται νεοφιλελεύθερο καπιταλιστικό σύστημα και παντοδυναμία των νόμων της αγοράς.

Πώς εξηγείται άραγε ότι η έλλειψη και άνοδος τιμής των υδρογονανθράκων οδηγεί σε συνολική αύξηση της τιμής της ενέργειας στην Γαλλία ενώ η χώρα τροφοδοτείται σχεδόν κατά 80% από πυρηνική ενέργεια; Η απάντηση βρίσκεται στην χονδρική αγορά ενέργειας στην Ευρώπη, και τις συνακόλουθες αποφάσεις της Γαλλικής ΡΑΕ. Η διαφορά με την Ελλάδα βρίσκεται στην «ανυπακοή» της κυβέρνησης Μακρόν στις οδηγίες της ΡΑΕ και στην κυβερνητική επιβολή πλαφόν στο χαμηλό επίπεδο του 4% με αποτέλεσμα την συγκριτικά πολύ χαμηλή συγκράτηση του πληθωρισμού.

Πώς εξηγούνται η άνοδος τιμών και ελλείψεις σε βασικά είδη την στιγμή που σε μεγάλο βαθμό παράγονται στο εσωτερικό της χώρας; Η απάντηση βρίσκεται στην συστηματική απόκρυψη που διαπράττουν ορισμένοι παραγωγοί, αλλά κυρίως οι διανομείς, προκειμένου να εκβιάσουν την άνοδο των τιμών. Μια κατάσταση που θα έβρισκε την απάντηση της μόνο αν εφαρμοζόταν η πρόταση του Ζαν Λυκ Μελανσόν για νομική επιβολή πλαφόν στην λιανική τιμή βασικών ειδών.

Αλλά, το αδίστακτο πολιτικό και κοινωνικό σύστημα αρνείται μια τέτοια ρύθμιση ως αντίθετη με τις θεμελιώδεις αρχές του νεοφιλελευθερισμού.

Η σημερινή κατάσταση στα ράφια των Γαλλικών καταστημάτων αποτελεί σοκ για το πορτοφόλι και την ψυχολογία του μέσου Γάλλου καταναλωτή με συνολική αύξηση τιμών της τάξης του 20%.

Και πώς εξηγείται λοιπόν ότι τα κοινοποιούμενα επίπεδα πληθωρισμού είναι πολύ χαμηλότερα;

Απλούστατα διότι οι επίσημοι αριθμοί δεν λαμβάνουν υπόψιν το ειδικό βάρος των βασικών ειδών στον προϋπολογισμό των μέσου και χαμηλού εισοδήματος νοικοκυριών.

Κοινωνικές αντιστάσεις, κινήματα, ελπίδες κοινωνικής αλλαγής

Η ιστορία της ταξικής και ιδεολογικής πάλης στην Γαλλία αποτέλεσε πρότυπο για την διαμόρφωση της παγκόσμιας ριζοσπαστικής και επαναστατικής σκέψης.

Εντελώς πρόσφατα έχουμε την εμφάνιση στην χώρα αυτή ενός μεγάλου και παραδειγματικού κινήματος, των «κίτρινων γιλέκων», το οποίο διατήρησε για τρία χρόνια την παρουσία του στους δρόμους παρά την απουσία κεντρικής καθοδήγησης, και κυρίως παρά την αιματηρή καταστολή του από το Γαλλικό κράτος. Το κίνημα αυτό έφερε στο προσκήνιο όχι μόνο το αίτημα των λαϊκών στρωμάτων για αξιοπρεπή διαβίωση αλλά και το αίτημα για άμεση διακυβέρνηση από το λαό για το λαό και έκανε βίωμα στις πλατείες και σταυροδρόμια την μεταμόρφωση του ψηφοφόρου καταναλωτή σε ουσιαστικά δημοκρατικό πολίτη.

Η πανδημία COVID με τα φοβικά και κοινωνικά συνακόλουθα της, με την αφαίρεση βασικών ελευθεριών μέσα από αδιαφανείς πολιτικές αποφάσεις έδωσε την χαριστική βολή στο κίνημα αυτό και έβαλε στο ντουλάπι τις ελπίδες του οποίου ήταν φορέας.

Ας ειπωθεί εδώ ότι ο εργασιακός, κοινωνικός και οικιστικός κατακερματισμός της σημερινής Γαλλικής κοινωνίας είναι το προσφορότερο έδαφος για την ανάπτυξη του ατομικισμού, της υπαρξιακής απελπισίας, των ιδεολογιών του μίσους, βλέπε και της «πολιτικής αχρειότητας» κατά Θουκυδίδη.

Το 322 πΧ, μετά από την προδοσία της εύπορης τάξης, η Αθηναϊκή Δημοκρατία έπαψε οριστικά να υπάρχει. Οι Μακεδόνες ιμπεριαλιστές με την ηγεσία του τύραννου Αντίπατρου επέβαλαν την εκτόπιση από την πόλη προς τα παράλια της Θράκης όλων των πολιτών με χαμηλό εισόδημα, της τάξης των «θητών», που δίκαια θεωρήθηκαν υπαίτιοι δημοκρατικών και ελευθεριακών διεκδικήσεων. Πολλοί από αυτούς πέθαναν από τις κακουχίες στον τόπο εξορίας ενώ οι πιο εύποροι Αθηναίοι φτώχυναν και αυτοί με την σειρά τους λόγω έλλειψης εργατικών χεριών.

Σήμερα, στις χώρες του κέντρου του καπιταλισμού τα λαϊκά στρώματα οδηγούνται στην εργασιακή, οικονομική, οικιστική, πολιτισμική και πολιτική εξορία στην περιφέρεια των καπιταλιστικών μεγαλουπόλεων. Στις λαϊκές συνοικίες της Μασσαλίας η συμμετοχή στις τελευταίες βουλευτικές εκλογές ήταν της τάξης του 18%. Αν συνυπολογίσουμε και αυτούς που δεν έχουν δικαίωμα ψήφου ενώ θα έπρεπε να είχαν η συμμετοχή πέφτει στο 9%.

Θα ήταν υπερβολή να μιλήσουμε για ολική έκλειψη της Δημοκρατίας;

Ποια μελλοντική προοπτική;

Ζητείται λοιπόν ελπίς, για να θυμηθούμε τον Αντώνη Σαμαράκη.

Το ζητούμενο είναι οι «κινητοποιήσεις» που πράγματι υπάρχουν να γίνουν κοινωνικά και δημοκρατικά αποτελεσματικές.

Αυτό δεν μπορεί να γίνει με την σημερινή δομή του Γαλλικού συνδικαλιστικού κινήματος καθώς από δεκαετίες κουβαλάει τις αμαρτίες της γραφειοκρατικής και τεχνοκρατικής παρέκκλισης, που οδηγούν στην απουσία συντονισμού και στο καπέλωμα από ηγετικές ομάδες με δική τους ατζέντα.

Παρά την έλλειψη δομών συντονισμού το κίνημα των «κίτρινων γιλέκων» αποδείχθηκε αποτελεσματικότερο.

Η συνεργασία βάσης των κατακερματισμένων συνδικαλιστικών οργανώσεων έχει επίσης δώσει θετικά σημεία γραφής σε επιχειρησιακό αλλά και σε τοπικό επίπεδο.

Το κεντρικό πολιτικό σκηνικό της Γαλλίας εμφανίζει σήμερα ενδιαφέροντα στοιχεία.

Ας γίνει κατ’αρχάς η δυσάρεστη διαπίστωση πως παρά την προϊούσα οικονομική και κοινωνική κρίση το σύνολο των ψήφων των θεωρούμενων προοδευτικών δυνάμεων παραμένει στάσιμο ενώ η Άκρα Δεξιά εμφανίζει σχετική άνοδο.

Όμως, στον πρώτο γύρο των προεδρικών εκλογών η υποψηφιότητα του Ζαν Λυκ Μελανσόν κινητοποίησε, στις κάλπες και στις συζητήσεις, σημαντικό κομμάτι της νεολαίας και των λαϊκών στρωμάτων που μέχρι τότε έμεναν απαθείς. Μια δημοκρατική και προοδευτική αναλαμπή που περιμένουμε να δούμε την ενδεχόμενη μελλοντική της συνέχεια.

Στα πλαίσια των προοδευτικών δυνάμεων η θέση της ριζοσπαστικής Αριστεράς, όπως αυτή εκφράζεται από την Ανυπότακτη Γαλλία και ορισμένους ριζοσπάστες Οικολόγους εμφανίζεται ιδιαίτερα ενισχυμένη με δημιουργία δυνατοτήτων καλύτερης πρόσβασης στον Δημόσιο λόγο.

Αυτό φυσικά στο μέτρο που το επιτρέψουν τα ελεγχόμενα από 9 μεγάλες επιχειρήσεις Μέσα Μαζικής Παραπληροφόρησης.

Ο νέος συσχετισμός δυνάμεων στο Γαλλικό Κοινοβούλιο μπορεί να δημιουργήσει εμπόδια και καθυστερήσεις στην ατζέντα της νεοφιλελεύθερης παράταξης, όμως το Γαλλικό Σύνταγμα επιτρέπει την παράκαμψη τους με την εφαρμογή του άρθρου 49-3.

Ακόμη, στα πλαίσια του εκλογικού μετώπου NUPES (Νέα Λαϊκή Οικολογική και Κοινωνική Ενότητα) υπάρχουν σοσιαλφιλελεύθερα στοιχεία στοιχεία που δεν χάνουν ευκαιρία για να διαφοροποιούνται.

Ας ειπωθεί τέλος πως στα πλαίσια των προοδευτικών δυνάμεων, της λεγόμενης Αριστεράς, υπάρχουν οριζόντιες γραμμές διαφοροποίησης που αναπαράγουν αντίστοιχες γραμμές της Γαλλικής κοινωνίας.

Αυτές είναι: το μεταναστευτικό, η πολυπολιτισμικότητα, το μέλλον της πυρηνικής ενέργειας, η Άμεση Δημοκρατία, η σχέση με την Ευρωπαϊκή Ένωση, το Παλαιστινιακό, πρόσφατα δε προστέθηκε και το Ουκρανικό.

Μέσα στο πολύπλοκο κοινωνικό και πολιτικό τοπίο που μόλις έχω περιγράψει οι αναγκαίες επιλογές που πρέπει να κάνει η ηγεσία της Γαλλικής Αριστεράς, και ειδικά της Ανυπότακτης Γαλλίας που είναι σήμερα η κεντρική της δύναμη δεν είναι αυτονόητες.

Η πολυπλοκότητα αυτή αναδεικνύει την σχετική αυτονομία του πολιτικού επιπέδου, σε σχέση με το οικονομικό, και κοινωνικό καθώς και την ανάγκη για καθάριο δημοκρατικό και ταξικό ήθος και ευπρόσωπη παρουσία.

Το μέλλον του κοινωνικού γίγνεσθαι στην Γαλλία θα εξαρτηθεί από όλα τα παραπάνω, από την διεθνή συγκυρία και γεωπολιτική, από την πορεία του πλανητικού βιο-οικοσυστήματος, τέλος από την επανεμφάνιση της διεθνιστικής αλληλεγγύης στο ευρωπαϊκό και παγκόσμιο προσκήνιο.

Συνήθως ο Μικρός έχει την ανάγκη του Μεγάλου, κάποτε όμως όμως οι όροι αντιστρέφονται.

Σε κάθε περίπτωση η επιτυχία της επιθυμητής ριζικής κοινωνικής αλλαγής στην Γαλλία θα προκαλούσε παγκόσμιο σεισμός με όλα τα θετικά και επικίνδυνα επακόλουθα.