Οι τροφοδοσίες της Ρωσίας στις παγκόσμιες αγορές ενέργειας

Αξιολόγηση των επιπτώσεων της στρατιωτικής επίθεσης της Ρωσίας στην Ουκρανία στις παγκόσμιες αγορές πετρελαίου και φυσικού αερίου και στην ενεργειακή ασφάλεια. Ως σημαντικός παραγωγός και εξαγωγέας τόσο πετρελαίου όσο και φυσικού αερίου, η Ρωσία διαδραματίζει σημαντικό ρόλο στις παγκόσμιες αγορές ενέργειας. Η εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία στις 24 Φεβρουαρίου 2022 έχει δυνητικά σοβαρές επιπτώσεις για τη διεθνή ενεργειακή ασφάλεια. Στο κείμενο παρέχονται πληροφορίες σχετικά με τις προμήθειες πετρελαίου και φυσικού αερίου της Ρωσίας.

1. Αγορά Πετρελαίου και τροφοδοσία από Ρωσία

Η Ρωσία παίζει σημαντικό ρόλο στις παγκόσμιες αγορές πετρελαίου

Μια εισβολή στην Ουκρανία από ρωσικά στρατεύματα στις 24 Φεβρουαρίου 2022 δεν έχει ακόμη οδηγήσει σε απώλεια της προσφοράς πετρελαίου στην αγορά. Οι τιμές ωστόσο αυξήθηκαν κατά 8 $/βαρέλι σε 105 $/βαρέλι μετά την είδηση, λόγω των προσδοκιών ότι οι κυρώσεις κατά της Ρωσίας θα ακρωτηριάσουν τις εξαγωγές ενέργειας. Επί του παρόντος δεν είναι σαφές ποιος θα είναι ο αντίκτυπος των κυρώσεων στις ροές ενέργειας και πόσο καιρό θα διαρκέσουν οι ενδεχόμενες απώλειες εφοδιασμού.

Η Ρωσία είναι ο τρίτος μεγαλύτερος παραγωγός πετρελαίου στον κόσμο μετά τις Ηνωμένες Πολιτείες και τη Σαουδική Αραβία. Τον Ιανουάριο του 2022, η συνολική παραγωγή πετρελαίου της Ρωσίας ήταν 11,3 εκατ. βαρέλια/ημέρα, εκ των οποίων τα 10 εκατ. βαρέλια/ημέρα ήταν αργό πετρέλαιο, 960 χιλ. βαρέλια/ημέρα συμπυκνώματα και 340 χιλ. βαρέλια/ημέρα υγροποιημένο φυσικό αέριο (NGL). Συγκριτικά, η συνολική παραγωγή πετρελαίου των ΗΠΑ ήταν 17,6 εκατ. βαρέλια/ημέρα ενώ η Σαουδική Αραβία παρήγαγε 12 εκατ. βαρέλια/ημέρα.

Η Ρωσία είναι ο μεγαλύτερος εξαγωγέας πετρελαίου στον κόσμο στις παγκόσμιες αγορές και ο δεύτερος μεγαλύτερος εξαγωγέας αργού πετρελαίου μετά τη Σαουδική Αραβία. Τον Δεκέμβριο του 2021 εξήγαγε 7,8 εκατ. βαρέλια/ημέρα, εκ των οποίων το αργό και το συμπύκνωμα αντιπροσώπευαν 5 εκατ. βαρέλια/ημέρα ή το 64%. Οι εξαγωγές προϊόντων πετρελαίου ανήλθαν συνολικά σε 2,85 εκατ. βαρέλια/ημέρα, εκ των οποίων 1,1 εκατ. βαρέλια/ημέρα πετρελαίου, 650 χιλ, βαρ./ημέρα μαζούτ (fuel oil) και 500 χιλ, βαρ./ημέρα νάφθα και 280 χιλ, βαρ./ημέρα πετρελαίου εσωτερικής καύσης (Vacuum gas oil, VGO). Η βενζίνη, το υγραέριο (LPG), τα καύσιμα αεριωθουμένων και το πετρελαϊκό κωκ (petroleum coke) αποτελούσαν την υπόλοιπη ποσότητα των 350 χιλ, βαρ./ημέρα.

Στο επόμενο σχήμα παρουσιάζονται οι εξαγωγές ρωσικού αργού και προϊόντων πετρελαίου κατά τη χρονική περίοδο Ιαν. 2020-Δεκ. 2021.

Περίπου το 60% των εξαγωγών πετρελαίου της Ρωσίας πηγαίνει σε χώρες του ΟΟΣΑ στην Ευρώπη και ένα άλλο 20% στην Κίνα. Τον Νοέμβριο 2021, τον τελευταίο μήνα για τον οποίο υπάρχουν διαθέσιμα επίσημα μηνιαία στατιστικά στοιχεία για το πετρέλαιο, οι χώρες ΟΟΣΑ της Ευρώπης εισήγαγαν συνολικά 4,5 εκατ. βαρέλια/ημέρα πετρελαίου από τη Ρωσία (34% των συνολικών εισαγωγών τους), εκ των οποίων τα 3,1 εκατ. βαρέλια/ημέρα ήταν αργό πετρέλαιο και πρώτες ύλες και 1,3 εκατ. βαρέλια/ημέρα προϊόντα πετρελαίου. Τον Νοέμβριο 2021, οι χώρες ΟΟΣΑ Ασίας και Ωκεανίας εισήγαγαν 440 χιλ. βαρέλια/ημέρα συνολικού πετρελαίου από τη Ρωσία (5% των συνολικών εισαγωγών), ενώ οι χώρες ΟΟΣΑ της Αμερικής εισήγαγαν 625 χιλ. βαρέλια/ημέρα (17% των συνολικών εισαγωγών).

Περίπου 750 χιλ. βαρέλια/ημέρα αργού πετρελαίου παραδίδονται στην Ευρώπη μέσω του συστήματος αγωγών Druzhba[1]. Πιο άμεσα σε κίνδυνο είναι τα ~250 χιλ. βαρέλια/ημέρα ρωσικού πετρελαίου που διέρχεται από την Ουκρανία μέσω του νότιου κλάδου του αγωγού Druzhba για την τροφοδοσία της Ουγγαρίας, της Σλοβακίας και της Τσεχικής Δημοκρατίας. Η Κίνα είναι ο μεγαλύτερος μεμονωμένος αγοραστής ρωσικού πετρελαίου, λαμβάνοντας, κατά μέσο όρο το 2021, 1,6 εκατ. βαρέλια/ημέρα, μοιρασμένο εξίσου μεταξύ αγωγών και θαλάσσιων διαδρομών. Η Ρωσία είναι επίσης σημαντικός προμηθευτής αργού στη Λευκορωσία, τη Ρουμανία και τη Βουλγαρία, καθώς και προϊόντων στις περισσότερες χώρες της πρώην Σοβιετικής Ένωσης (Former Soviet Union,  FSU), συμπεριλαμβανομένης της Ουκρανίας.

1. Αγορά Φυσικού Αερίου και τροφοδοσία από Ρωσία

[1] O αγωγός Druzhba (επίσης αναφέρεται ως αγωγός φιλίας και αγωγός Comecon) είναι ο μεγαλύτερος αγωγός πετρελαίου στον κόσμο και ένα από τα μεγαλύτερα δίκτυα πετρελαιαγωγών στον κόσμο. Μεταφέρει πετρέλαιο περίπου 4.000 χιλιόμετρα (2.500 μίλια) από το ανατολικό τμήμα της ευρωπαϊκής Ρωσίας σε σημεία στην Ουκρανία, τη Λευκορωσία, την Πολωνία, την Ουγγαρία, τη Σλοβακία, την Τσεχική Δημοκρατία και τη Γερμανία

Ο ρόλος της Ρωσίας και της διέλευσης από Ουκρανία στον εφοδιασμό φυσικού αερίου της Ευρώπης

Η εξάρτηση της Ευρωπαϊκής Ένωσης και (έμμεσα) του Ηνωμένου Βασιλείου από τις προμήθειες ρωσικού φυσικού αερίου έχει αυξηθεί την τελευταία δεκαετία. Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου, η συνολική κατανάλωση φυσικού αερίου στην ΕΕ και στο Ηνωμένο Βασίλειο παρέμεινε γενικά σταθερή, αλλά η παραγωγή μειώθηκε κατά το ένα τρίτο και το κενό καλύφθηκε από τις αυξημένες εισαγωγές. Κατά συνέπεια, το μερίδιο των ρωσικών προμηθειών φυσικού αερίου αυξήθηκε από 25% της συνολικής ζήτησης φυσικού αερίου της περιοχής το 2009 σε 32% το 2021.

Εν τω μεταξύ, η σημασία της Ουκρανίας ως χώρας διέλευσης έχει μειωθεί, λόγω της δημιουργίας πρόσθετων διαδρόμων διέλευσης που φέρνουν ρωσικό φυσικό αέριο στην ΕΕ και στο Ηνωμένο Βασίλειο (π.χ. Nord Stream)[1]. Οι διαμετακομιστικές ροές μέσω της Ουκρανίας αντιπροσώπευαν πάνω από το 25% των παραδόσεων αγωγών της Ρωσίας προς την ΕΕ και το Ηνωμένο Βασίλειο το 2021, σημαντικά μειωμένες από περισσότερο από 60% το 2009. Ωστόσο, η Ουκρανία παραμένει ένας σημαντικός αγωγός για το ρωσικό φυσικό αέριο προς την Ευρώπη (μεταφέροντας περίπου το 8% της συνδυασμένη ζήτησης φυσικού αερίου ΕΕ και Ηνωμένου Βασιλείου) και επίσης βασίζεται σε μεγάλο βαθμό στο εισαγόμενο αέριο για δική της εγχώρια χρήση.

Στο επόμενο σχήμα παρουσιάζεται το ποσοστό του ρωσικού φυσικού αερίου στη συνολική ζήτηση της ΕΕ και του Ηνωμένου Βασιλοείου, κατά τη χρονική περίοδο 2001-2021.

[1] Ο αγωγός Nord Stream είναι ένας υπεράκτιος αγωγός φυσικού αερίου από το Βίμποργκ της   Ρωσικής Ομοσπονδίας προς το Γκράιφσβαλντ της Γερμανίας και ανήκει και λειτουργεί από την εταιρεία Nord Stream AG. Το έργο περιλαμβάνει δύο παράλληλες γραμμές.

Mείωση προμηθειών φυσικού αερίου από τη Ρωσία στις αγορές της ΕΕ και του Ηνωμένου Βασιλείου κατά τη διάρκεια της περιόδου θέρμανσης.

Όπως έχει προαναφερθεί[1], η Ρωσία έχει μειώσει τις προμήθειες φυσικού αερίου μέσω αγωγού στην αγορά της ΕΕ, ενώ δεν γέμισε τις αποθήκες της στην ΕΕ σε επαρκή επίπεδα.

Οι παραδόσεις φυσικού αερίου, μέσω αγωγών, από τη Ρωσία μειώθηκαν κατά 25% σε ετήσια βάση, το 4ο τρίμηνο του 2021. Αυτή η μείωση στην προσφορά φυσικού αερίου μέσω ρωσικών αγωγών προς την ΕΕ έγινε εντονότερη τις πρώτες επτά εβδομάδες του 2022, σημειώνοντας πτώση 37% από έτος σε έτος. Οι τελευταίες παραδόσεις, μέσω αγωγών, στη Γερμανία μέσω του αγωγού YAMAL (που διέρχεται από τη Λευκορωσία) ήταν στις 20 Δεκεμβρίου 2021. Οι ροές φυσικού αερίου μέσω Ουκρανίας προς Σλοβακία μειώθηκαν από κατά μέσο όρο πάνω από 80 εκατ. κυβ.μ/ημέρα τον Δεκέμβριο σε μόλις 36 εκατ. κυβ. μ/ημέρα τις επτά πρώτες εβδομάδες του 2022.

Συνολικά, οι ροές ρωσικού φυσικού αερίου μέσω της Ουκρανίας ήταν, κατά μέσο όρο, 55 εκατ. κυβ. μέτρα/ημέρα κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου, πολύ κάτω από τη διαθέσιμη, βάσει συμβολαίων, δυναμικότητα περίπου 109 εκατ. κυβ. μέτρα/ημέρα.

Άλλοι προμηθευτές φυσικού αερίου μέσω αγωγών, όπως Αλγερία, Αζερμπαϊτζάν και Νορβηγία, αύξησαν τις παραδόσεις τους στην ευρωπαϊκή αγορά κατά τη διάρκεια της περιόδου θέρμανσης σε σύγκριση με το 2020, χρησιμοποιώντας εμπορικά διαθέσιμες διαδρομές ανεφοδιασμού.

Οι μειωμένες ροές του ρωσικού αγωγού αντισταθμίστηκαν εν μέρει από τις υψηλότερες εισροές υγροποιημένου φυσικού αερίου (LNG), οι οποίες αυξήθηκαν κατά 63% από έτος σε έτος έως τον Οκτώβριο μέχρι σήμερα. Οι εισροές LNG προς την ΕΕ και το Ηνωμένο Βασίλειο έφθασαν στο ιστορικό υψηλό των 13 δις. κ.μ (bcm) τον Ιανουάριο 2022– σχεδόν τρεις φορές τα επίπεδα του περασμένου έτους και περίπου 70% υψηλότερες σε σύγκριση με τις ροές των ρωσικών αγωγών εκείνο τον μήνα. Η ισχυρή προσφορά και οι πιο ήπιες από τις αναμενόμενες θερμοκρασίες στη Βορειοανατολική Ασία βοήθησαν στη διευκόλυνση της ανακατεύθυνσης των φορτίων προς την Ευρώπη και στον περιορισμό των επιπτώσεων της ισχυρής ευρωπαϊκής ζήτησης για αγορές LNG.

Οι Ηνωμένες Πολιτείες παρείχαν πάνω από το ήμισυ του πρόσθετου LNG που εισήχθη από την ΕΕ και το Ηνωμένο Βασίλειο από την αρχή της περιόδου θέρμανσης, αντιπροσωπεύοντας το 37% των συνολικών προμηθειών LNG. Αυτό υπογραμμίζει τη σημασία της βιομηχανίας εξαγωγής LNG των ΗΠΑ και των ισχυρών διατλαντικών δεσμών για την ευρωπαϊκή ενεργειακή ασφάλεια.

Στο επόμενο σχήμα παρουσιάζεται η ετήσια μεταβολή στις εισαγωγές φυσικού αερίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης και του Ηνωμένου Βασιλείου ανά πηγή, Οκτώβριος 2021 – Ιαν 2022.

Οι ευρωπαϊκές αποθήκες φυσικού αερίου είναι 30% κάτω από τον μέσο όρο των 5 ετών και είναι γεμάτες λιγότερο από το ένα τρίτο

Ως συνέπεια των χαμηλών επιπέδων αποθεμάτων στην αρχή της περιόδου θέρμανσης και της απότομης μείωσης των ρωσικών ροών, μέσω αγωγών, προς την ΕΕ, τα επίπεδα αποθήκευσης φυσικού αερίου μειώθηκαν στο 30% κάτω από τα συνήθη επίπεδα δυναμικότητας αποθήκευσης τους (και 28% κάτω από τον μέσο όρο 5 ετών για αυτήν την περίοδο του έτους).

Οι αποθηκευτικοί χώροι που ανήκουν ή ελέγχονται από την Gazprom είχαν ιδιαίτερα χαμηλά επίπεδα αποθήκευσης στην αρχή της περιόδου θέρμανσης, καλύπτοντας μόλις το 25% της συνήθους δυναμικότητας αποθήκευσης. Ενώ οι αποθήκες της Gazprom αντιπροσωπεύουν μόλις το 10% της συνολικής εργασιακής δυναμικότητας αποθήκευσης της ΕΕ, αντιστοιχούσαν στο ήμισυ του ελλείμματος αποθήκευσης 5 ετών της ΕΕ.

Χωρίς την ισχυρή αύξηση των εισαγωγών LNG από τον Οκτώβριο, τα ευρωπαϊκά επίπεδα αποθήκευσης θα ήταν χαμηλά, αφήνοντας την Ευρώπη σε πολύ πιο ευάλωτη θέση έναντι καθυστερημένων ψυχρών περιόδων ή διαταραχών εφοδιασμού.. Αυτό καταδεικνύει τον συμπληρωματικό ρόλο της υπόγειας αποθήκευσης φυσικού αερίου και της δυναμικότητας  επαναεριοποίησης LNG στην ασφάλεια του εφοδιασμού με φυσικό αέριο.

Στο πλαίσιο αυτό θα πρέπει να αναγνωριστεί η αξία ασφάλειας της αποθήκευσης φυσικού αερίου. Οι υποχρεώσεις για ελάχιστη αποθήκευση για τους εμπορικούς φορείς, σε συνδυασμό με ισχυρούς μηχανισμούς κατανομής δυναμικότητας, βάσει της αγοράς, αποτελούν ζωτικής σημασίας εργαλεία που μπορούν να εξασφαλίσουν τη βέλτιστη χρήση όλης της διαθέσιμης δυναμικότητας αποθήκευσης.

Οι τιμές του ευρωπαϊκού φυσικού αερίου αυξήθηκαν σε υψηλά επίπεδα όλων των εποχών και παραμένουν εξαιρετικά ασταθείς

Οι μειωμένες ροές φυσικού αερίου μέσω των ρωσικών αγωγών, σε συνδυασμό με τα χαμηλά επίπεδα αποθήκευσης και τις αντίξοες καιρικές συνθήκες, συνέβαλαν σε ισχυρή ανοδική πίεση στις τιμές των κόμβων (hub) στην Ευρώπη, οι οποίες κατά μέσο όρο ξεπέρασαν τα $ 30 /MMBtu το 4ο τρίμηνο του 2021.

Oι τιμές του φυσικού αερίου μετριάστηκαν σε μέσο όρο 27 $/MMBtu τις πρώτες επτά εβδομάδες του 2022. Οι ασυνήθιστα ήπιες καιρικές συνθήκες επηρέασαν τη ζήτηση που σχετίζεται με το δίκτυο διανομής (μειώθηκε κατά 14% από έτος σε έτος σύμφωνα με προκαταρκτικές εκτιμήσεις), ενώ ισχυρή παραγωγή αιολική ενέργειας (αύξηση κατά 20% από έτος σε έτος) μείωσε την καύση φυσικού αερίου στον τομέα της ηλεκτρικής ενέργειας, παρά τη χαμηλότερη διαθεσιμότητα πυρηνικών και υδροηλεκτρικών.

Οι τιμές του ευρωπαϊκού φυσικού αερίου αυξήθηκαν κατά 50% σε καθημερινή βάση στις 24 Φεβρουαρίου 2022 σε 44 $/MMBtu[2], μετά την εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία. Η ισχυρή αύξηση των τιμών του ευρωπαϊκού φυσικού αερίου υποστήριξε τις ασιατικές τιμές του LNG, οι οποίες εκτοξεύθηκαν κατά 30% στα 37 $/MMBtu. Οι ροές φυσικού αερίου μέσω της Ουκρανίας προς τη Σλοβακία δεν επηρεάστηκαν από τις 24 Φεβρουαρίου 2022, με τις προοπτικές να αυξηθούν στα 75 εκατ. κυβ. μέτρα /ημέρα για τις 25 Φεβρουαρίου 2022. Οι τιμές του φυσικού αερίου αναμένεται να παραμείνουν εξαιρετικά ασταθείς στο τρέχον πλαίσιο αβεβαιότητας της αγοράς.

Στο επόμενο σχήμα παρουσιάζεται η εξέλιξη των τιμών φυσικού αερίου στην Ευρώπη, Ασία και ΗΠΑ, κατά τη χρονική περίοδο Ιαν. 2020-Φεβρ. 2022.

[1] ΙΕΑ “Statement on recent developments in natural gas and electricity markets”, 21 September 2021

[2] 1 MMBtu =0,29 MWh

Στάθης Λιδωρίκης